آیا می‌توان صنایع فولادی را جایگزین نفت در اقتصاد کشور کرد؟

اقتصاد ایران سال‌ها بر پایه نفت بنا شده، اما تحولات اقتصادی و سیاسی اخیر نشان داده‌اند که ادامه این مسیر چندان پایدار نیست. در چنین شرایطی، حرکت به ‌سوی یک اقتصاد متنوع و غیرنفتی بیش از هر زمان دیگری اهمیت پیدا کرده است. یکی از گزینه‌های جدی در این مسیر، توسعه صنعت فولاد است؛ صنعتی که ایران در آن جایگاه دهم جهانی را دارد. با این حال، مسیر رشد این صنعت بدون چالش نیست. کمبود انرژی، ناهماهنگی زیرساخت‌ها و محدودیت‌های صادراتی از جمله موانعی هستند که سد راه توسعه فولاد در ایران شده‌اند. برآوردها نشان می‌دهد که در صورت رفع مشکلاتی مانند کمبود گاز و برق، امکان افزایش بیش از 10 میلیون تن به ظرفیت تولید سالانه فولاد کشور وجود دارد. علاوه بر تأمین انرژی، توسعه صنعت فولاد نیازمند سرمایه‌گذاری در بخش‌هایی مانند معدن، حمل‌ونقل و ایجاد بازار مصرف پایدار است. در این مقاله به بررسی امکان جایگزینی صنایع فولادی به جای نفت در اقتصاد ایران می‌پردازیم.

آینده اقتصاد ایران در سایه صنایع فولادی

برای حرکت به ‌سوی اقتصادی مستقل از نفت و تکیه بر صنعت فولاد، وجود بازار مصرف قدرتمند هم در داخل کشور و هم در عرصه بین‌المللی، امری ضروری است. تجربه کشورهایی مانند چین نشان می‌دهد که با بهره‌گیری از زیرساخت‌های توسعه‌یافته، سیاست‌های حمایتی هدفمند و دیپلماسی تجاری فعال، می‌توان سهم قابل‌توجهی از بازار جهانی فولاد را به‌دست آورد.

به‌ عنوان مثال، چین در سال 2023 موفق شد صادرات فولاد خود را به حدود 100 میلیون تن افزایش دهد. پس از آن، با اجرای بسته‌های حمایتی، قیمت محصولات خود را بالا برد و صادرات را به حدود 90 میلیون تن کاهش داد تا تمرکز بیشتری بر تقویت بازار داخلی داشته باشد .اگر ایران نیز تمایل داشته باشد از ظرفیت صنعت فولاد برای رشد اقتصادی و کاهش وابستگی به نفت بهره ببرد، باید به ‌سمت سیاست‌هایی مشابه حرکت کند و هم‌زمان زیرساخت‌ها و تقاضای داخلی را تقویت کند.

 کارخانه فولاد مبارکه، موتور محرک صادرات غیرنفتی در ابتدای سال 1404

شرکت فولاد مبارکه اصفهان، به‌عنوان یکی از بازیگران کلیدی صنعت فولاد کشور، سال 1404 را با نشانه‌های امیدوارکننده‌ای آغاز کرده است. بررسی عملکرد این شرکت در دو ماه نخست سال جاری نشان می‌دهد که صادرات فولاد مبارکه با رشدی چشمگیر همراه بوده است؛ رشدی که در صورت تداوم، می‌تواند اثرات قابل‌توجهی بر تراز ارزی و سودآوری شرکت داشته باشد.

آمارها حاکی از آن است که میزان فروش صادراتی فولاد مبارکه در دو ماهه ابتدایی سال 1403 معادل 4,440,995 میلیون ریال بوده، در حالی‌که این رقم در بازه مشابه در سال 1404، به 67,978,531 میلیون ریال رسیده است. به ‌عبارت دیگر، صادرات این شرکت ظرف یک سال، بیش از 14 برابر افزایش داشته است. این روند، جایگاه فولاد مبارکه را در اقتصاد غیرنفتی ایران، بیش از پیش نمایان می‌کند.

صنعت فولاد در اقتصاد ایران چه نقشی دارد؟

صنعت فولاد یکی از اساسی‌ترین و راهبردی‌ترین صنایع جهان محسوب می‌شود. محصولات فولادی نه ‌فقط در ساخت ‌و ساز، بلکه در صنایعی مانند خودروسازی، لوازم خانگی، انرژی و زیرساخت‌های حمل‌ونقل کاربردی گسترده‌ دارند. به همین دلیل، این صنعت نقش مهمی در رشد بازار و به گردش درآمدن چرخ اقتصاد کشور ایفا می‌کند. در ادامه به برخی از تأثیرات کلیدی صنعت فولاد در اقتصاد ایران اشاره شده است:

• تقاضای جهانی پایدار و فزاینده: با توسعه زیرساخت‌های شهری، رشد ساخت و ساز و صنایع خودروسازی، تقاضای جهانی برای فولاد همواره در حال افزایش است.
• ارزش افزوده بالا: صادرات محصولات فولادی به ویژه فرآورده‌های نهایی، بسیار سودآورتر از صادرات مواد خام است.
• اشتغال‌زایی بالا: هر کارخانه فولادی، هزاران فرصت شغلی مستقیم و غیر مستقیم ایجاد می‌کند.
• پیوند با صنایع دیگر: صنعت فولاد با پیوند نزدیکی با صنایعی مثل حمل و نقل، انرژی و صنایع تبدیلی دارد.
• ذخایر سنگ‌آهن: کشور ایران جزو ده کشور برتر درزمینه برخورداری از ذخایر معادن سنگ‌آهن است. این یعنی پتانسیل اولیه برای افزایش حجم تولید محصولات فولادی و افزایش صادرات وجود دارد. برای عملی شدن افزایش تولید باید صنایع پایین‌دستی از مرحله اکتشاف و استخراج سنگ‌آهن تا رسیدن به تولید فولاد به‌درستی برنامه‌ریزی و هدایت شوند.

چالش‌ها و موانع جایگزینی فولاد با نفت

1. افزایش قیمت جهانی مواد اولیه فولاد: قیمت‌گذاری دستوری باعث اختلاف حداقل 20 درصدی میان نرخ داخلی و جهانی سنگ‌آهن شده و تأمین‌کنندگان را به صادرات و کسب درآمد ارزی ترغیب می‌کند. این موضوع زمینه‌ساز رانت و واسطه‌گری در بازار می‌شود.
2. تأثیر تحریم‌ها: تحریم‌ها در تأمین قطعات، به‌روزرسانی تجهیزات و دسترسی تولیدکنندگان به برخی از مواد اولیه، اختلال ایجاد می‌کند. ازجمله مواد اولیه‌ای که وجود تحریم، دسترسی به آن‌ها را محدود می‌سازد، می‌توان منگنز، گرافیت کم سولفور، سیلیکو منیزیم و فروسیلیکو منگنز را نام برد.
3. محدودیت منابع انرژی و آبی: قطعی برق و کمبود منابع آبی در فصول گرم و سرد سال، علاوه بر ایجاد اختلال در زندگی مردم، باعث کاهش تولید مقاطع فولادی می‌شود. چون فولاد از جمله صنایع پر مصرف در منابع آب، برق و گاز به شمار می‌رود.
4. مسائل و مشکلات جغرافیایی و زیست‌محیطی: مکان‌یابی نامناسب کارخانه‌هایی مانند ذوب‌آهن و فولاد مبارکه به ‌دلیل فاصله از منابع آبی، منجر به بحران آب و آلودگی این منابع شده است. همچنین افزایش تولید فولاد، آلودگی هوای مناطق اطراف را تشدید می‌کند. با وجود بی‌توجهی نظام نظارتی به مسائل زیست‌محیطی، پیامدهای این غفلت دیر یا زود گریبان‌گیر صنعت و اقتصاد کشور خواهد شد.
5. نیاز به نظارت و برنامه‌ریزی کلان: برای افزایش درآمد صادراتی فولاد، دولت باید با توسعه زیرساخت‌ها، بهبود زنجیره تأمین، آزادسازی بازار و تأمین انرژی، برنامه‌ریزی کلان انجام دهد. همچنین، نظارت مؤثر بر هزینه‌های شرکت‌های خصولتی مانند فولاد مبارکه ضروری است. در نتیجه، دولت در رونق بازار فولاد، نقش کلیدی دارد.

مهم‌ترین راهکارهای افزایش بهره‌وری صنعت فولاد ایران

برای آنکه صنعت فولاد بتواند نقش جایگزین نفت را ایفا کند، باید اقدامات گسترده‌ای در سطوح سیاست‌گذاری، سرمایه‌گذاری و فناوری صورت گیرد. این اقدامات موارد زیر را شامل می‌شود.

• مدیریت هزینه‌ها و تغییر الگوی مصرف: مصرف انرژی و منابع در ایران به‌مراتب بالاتر از متوسط جهانی است. برای نمونه، مصرف گاز حدود ۴ برابر، برق ۳ برابر و آب ۲ برابر میانگین دنیاست. این ارقام به‌خوبی نشان می‌دهند که اصلاح الگوی مصرف و بالا بردن بهره‌وری دیگر یک ضرورت جدی است، نه صرفاً یک توصیه. در صنایعی مثل فولاد، این اصلاح می‌تواند نقش مهمی در کنترل هزینه‌ها و رسیدن به رشد اقتصادی پایدار ایفا کند. هر چقدر مصرف بهینه‌تر باشد، مسیر توسعه هموارتر و رقابت‌پذیری در بازار بیشتر خواهد بود.
• ارتقا و به‌روزرسانی تکنولوژی‌ها: فناوری تولید فولاد به‌ طور مداوم در حال پیشرفت است. هدف اصلی این نوآوری‌ها، تولید قطعات فولادی با کمترین مواد اولیه، انرژی و نیروی انسانی است تا بتوان قیمت تمام‌شده را پایین نگه داشت و در بازار رقابتی، باقی ماند.
• آموزش مستمر و ارتقای دانش کارکنان: آموزش مستمر کارکنان متناسب با نیازهای بازار و هم‌چنین ارزیابی اثربخش آنان می‌تواند به ارتقای بهره‌وری صنعت فولاد و سایر صنایع وابسته کمک کند.
• بهبود زیرساخت‌های فناوری اطلاعات (IT): از دیگر مواردی که در بهره‌وری صنعت فولاد نقش مهمی دارد، بهبود زیرساخت‌های فناوری اطلاعات است. در واقع می‌توان گفت که این داده‌ها و اطلاعات هستند که با به کارگیری سخت‌افزارهای قدرتمند، امکان افزایش بهره‌وری صنعت فولاد را فراهم می‌کنند.
• تأمین مواد اولیه مرغوب و باکیفیت: نقش مواد اولیه با کیفیت در چرخه تولید فولاد، غیر قابل انکار است. این امر باعث کاهش ضایعات شده و میزان بهره‌وری کارخانه‌های فولادسازی را افزایش می‌دهد.
• بهبود زیرساخت‌های حیاتی: رشد صنعت فولاد نیازمند زیرساخت‌هایی مانند آب، برق، گاز و حمل‌ونقل است. کمبود این موارد در سال‌های اخیر، مانع بهره‌برداری کامل از ظرفیت‌ها شده و رفع آن‌ها، کلید افزایش بهره‌وری و بازده سرمایه‌گذاری است.
• تجمیع واحدهای کوچک: صرفه به مقیاس، روشی موفق در جهان به‌ویژه چین است که به جای کارخانه‌های کوچک پراکنده، شرکت‌ها را ادغام می‌کند. این ادغام همکاری را جایگزین رقابت می‌کند. بهره‌وری را افزایش و هزینه‌ها را کاهش می‌دهد. علاوه بر این، صنعت فولاد را قدرتمندتر و رقابت‌پذیرتر می‌سازد.

فولاد؛ فرصت طلایی برای کاهش وابستگی به اقتصاد نفتی

نفت سال‌ها منبع اصلی درآمد ایران بوده و همچنان سهم بزرگی در اقتصاد کشور دارد. اما وابستگی زیاد به نفت، اقتصاد را در معرض نوسانات بازار جهانی و تحریم‌ها قرار داده است. در مقابل، صنعت فولاد با ظرفیت بالای تولید و رشد چشمگیر صادرات، پتانسیل کاهش این وابستگی را دارد. با رفع مشکلات زیرساختی و تحریم‌ها و هم‌چنین سرمایه‌گذاری هدفمند، صنعت فولاد می‌تواند به منبع اصلی درآمد ارزی و عاملی برای تنوع و پایداری اقتصاد ایران تبدیل شود. اما اگر محدودیت‌ها و اصلاحات انجام نشود، فولاد جایگزین نفت نخواهد شد و وابستگی به نفت باقی می‌ماند. توسعه فولاد فرصتی طلایی است که به همکاری دولت و بخش خصوصی نیاز دارد.

سؤالات متداول

• آیا صنعت فولاد می‌تواند جایگزین کامل نفت در اقتصاد ایران شود؟

• مهم‌ترین موانع توسعه صنعت فولاد در ایران کدام‌اند؟

• برای افزایش بهره‌وری صنعت فولاد چه اقداماتی لازم است؟