ضرورت کیفیت آهن‌آلات (زلزله 8/8 ریشتری روسیه؛ زنگ بیدارباشی برای تهران)

ساعت ۳:۴۵ بامداد به وقت محلی، زلزله‌ای شدید با بزرگی ۸.۸ ریشتر، منطقه کامچاتکا در شرق روسیه را لرزاند. مرکز این زلزله در نزدیکی شهر پتروپاولوفسک بود. با وجود هشدارهای زودهنگام، تلفات اولیه تا لحظه نگارش این مقاله حدود ۴۰ کشته و بیش از ۳۰۰ مجروح اعلام شده است. بیش از ۵۰ ساختمان مسکونی، یک بیمارستان و چند مدرسه به‌شدت آسیب دیده یا تخریب شده‌اند. یکی از نکات برجسته گزارش‌ها، تفاوت عملکرد ساختمان‌های نوساز با سازه‌های قدیمی بود. در برآورد اولیه کارشناسان می‌توان مشاهده کرد اکثر ساختمان‌های آسیب‌دیده، یا فاقد اسکلت فلزی مقاوم بودند یا از فولادهای غیراستاندارد محلی استفاده کرده بودند. در ادامه به بررسی نقش آهن آلات و کیفیت مقاطع فولادی در میزان تلفات در زلزله‌های بزرگ 100 سال اخیر می‌پردازیم.

زلزله امروز روسیه: گزارشی کوتاه از یک فاجعه قابل پیش‌بینی

به گزارش مرکز پژوهشی آکادمی علوم روسیه، در بامداد ۳۰ جولای ۲۰۲۵، زمین‌لرزه‌ای به بزرگی ۸٫8 ریشتر در سواحل شرق شبه‌جزیره کامچاتکا روسیه رخ داد که با ایجاد امواج سونامی ۳ تا ۵ متری، کشورهایی مانند ژاپن، آمریکا و جزایر اقیانوس آرام را در وضعیت هشدار قرار داد. این زمین‌لرزه، رتبه ششمین لرزه بزرگ ثبت‌شده در تاریخ با تکنولوژی مدرن بود که نخستین زلزله با این بزرگی در منطقه از سال ۱۹۵۲ هم به شمار می‌رود. Financial Timesreuters.comaljazeera.com.

این حادثه هشدار دیرینه‌ای برای تهران، شهری با گسل‌های فعال و جمعیت بسیار بالا است. اگرچه مکان‌شناسی تهران متفاوت با منطقه کامچاتکا است، اما ابعاد بزرگ زلزله روسیه و شرایط مشابه در کیفیت مصالح مورد استفاده به‌ویژه آهن‌آلات و تکنولوژی ساخت‌وساز را نمی‌توان نادیده‌گرفت.

مروری بر زلزله‌های بزرگ تاریخ و نقش آهن‌آلات در میزان خسارات

اگر نگاهی به زلزله‌های بزرگ صد سال اخیر بیندازیم، یک نکته همیشه تکرار شده: آنچه جان مردم را نجات می‌دهد، فقط دیوار و سقف نیست، بلکه کیفیت مصالحی مثل آهن‌آلات است که استخوان‌بندی ساختمان را می‌سازند هم چنین نکته مهم بالاتر بودن قدرت زلزله 2025 روسیه از همه موارد زیر و در مقابل کمتر بودن تلفات آن است. در ادامه این چند نمونه مشهور را بررسی می‌کنیم:

۱. زلزله بم (2003) – ایران

• بزرگی: ۶.۶ ریشتر
• تلفات: بیش از ۲۶ هزار انسان جان خود را از دست دادند؛ خانواده‌هایی که هرگز دورهم جمع نشدند.
• نکته کلیدی: استفاده گسترده از سازه‌های غیرمسلح و بدون اسکلت فلزی استاندارد.
• در این زلزله، ساختمان‌های با اسکلت فلزی با کیفیت بالا، عملکرد بسیار بهتری نسبت به بناهای آجری و فولادهای ضعیف داشتند.

۲. زلزله کوبه (۱۹۹۵) – ژاپن

• بزرگی: ۶.۹ ریشتر
• تلفات: بیش از ۶۴۳۰ نفر
• نقش فولاد: بخشی از خرابی‌ها به دلیل استفاده از فولاد با مقاومت کم در مقابل بارهای دینامیکی بود.
• پس از این حادثه، ژاپن استانداردهای سخت‌گیرانه‌تری برای کاربرد مصالح ساختمانی در ساخت‌وساز وضع کرد.

۳. زلزله هائیتی (۲۰۱۰ )

• بزرگی: ۷.۰ ریشتر
• تلفات: بیش از ۱۶۰ هزار نفر
• نقش آهن‌آلات: ساختمان‌ها فاقد اسکلت فلزی اصولی بودند و بیشتر از میلگردهای غیراستاندارد استفاده شده بود.
• بررسی‌ها نشان داد فولادهای ضعیف و جوشکاری‌های غیراصولی در افزایش تلفات نقش مستقیم داشتند.

۴. زلزله ترکیه-سوریه (۲۰۲۳ )

• بزرگی: ۷.۸ ریشتر
• تلفات: بیش از ۵۰ هزار نفر
• نکته قابل توجه: بسیاری از ساختمان‌های فرو ریخته یا از فولاد بی‌کیفیت ساخته شده بودند یا استانداردهای ساخت در آن‌ها رعایت نشده بود.
• کارشناسان ترکیه این فاجعه را «زلزله فساد مهندسی و مصالح» نامیدند.

تجربه نشان داده که اگر فولاد سازه‌ای باکیفیت باشد، انرژی زلزله را به‌جای تخریب، به‌خوبی در سازه پخش می‌کند. این یعنی فرصتی بیشتر برای زنده‌ماندن، نه آوار مرگ.

چرا کیفیت آهن‌آلات ساختمانی مهم است؟

آهن‌آلات (مانند میلگرد، تیرآهن، ناودانی و مقاطع فولادی) ستون فقرات مقاومت سازه در برابر بارهای زلزله‌ای هستند. فولاد باکیفیت، ویژگی‌های زیر را دارد:

• مقاومت کششی بالا
• شکل‌پذیری مطلوب
• مقاومت در برابر خستگی و تنش‌های متناوب
• عدم شکنندگی در برابر نیروهای جانبی

در مقابل، استفاده از میلگردها یا تیرآهن‌های غیراستاندارد، شکننده یا با مقطع ناقص به‌ویژه در مناطق زلزله‌خیز مثل تهران به این معناست که احتمال فروپاشی کامل ساختمان در زمان زلزله و افزایش تلفات انسانی بالاتر می‌رود.

تهران؛ شهری بر روی گسل و انبار مصالح غیراستاندارد

شهر تهران بر گسل‌های فعال بزرگی مانند گسل شمال تهران، گسل ری و گسل مشاء-فشم قرار دارد. بر اساس سناریوهای زمین‌لرزه‌نگاری اگر زلزله‌ای با بزرگی ۷.۵ ریشتر در تهران رخ دهد، تلفات انسانی ممکن است در همان روزهای ابتدایی به بیش از ۱۰۰ هزار نفر برسد. نکته خطرناک‌تر، استفاده گسترده از آهن‌آلات غیراستاندارد و یا بدون تأییدیه‌های کنترل کیفی در برخی پروژه‌های ساختمانی طی دهه‌های گذشته است. واقعیت تلخ این است که هنوز در برخی پروژه‌ها، میلگردهای سبک و تیرآهن‌های بی‌نام‌ونشان، جای فولاد استاندارد را گرفته‌اند؛ حتی در ساختمان‌هایی مثل بیمارستان‌ها که باید پناهگاه باشند، نه تهدید جان.

مقایسه پتانسیل زلزله تهران با زلزله 2025 روسیه

واقعیت تلخ اینجاست که تراکم جمعیت در تهران بسیار بالا است؛ زلزله‌ای که در منطقه کامچاتکا با جمعیت کم رخ داد و تلفات ناچیز بود، در تهران می‌تواند بسیار فاجعه‌بار باشد. به‌صورت کلی نبود سیستم هشدار پیشرفته و ضعف در بازرسی مصالح در پروژه‌ها، تهران را شکننده‌تر از زلزله اخیر روسیه کرده است.

تأثیر آهن‌آلات استاندارد در حفظ جان انسان‌ها

در شرایطی که زلزله اجتناب‌ناپذیر است، تنها یک راهکار واقعی برای کاهش تلفات وجود دارد: ساخت‌وساز ایمن و استفاده از مصالح باکیفیت. آهن‌آلات استاندارد در سازه‌های فولادی باعث می‌شوند:

• قاب سازه‌ای انرژی زلزله را جذب کرده و پخش کند.
• ستون‌ها و تیرها دچار شکست ترد نشوند.
• اتصالات جوش یا پیچ‌ومهره‌ای عملکرد مناسب‌تری داشته باشند.
• زمان تخلیه ساکنین پیش از فروپاشی فراهم شود.

راهکارهای جامع و عمومی کاهش تلفات زلزله

تمرکز اصلی این راهبردها باید بر ارتقاء کیفیت مصالح سازه‌ای به‌ویژه آهن‌آلات و نهادینه‌سازی فرهنگ ساخت‌وساز ایمن به‌صورت زیر باشد:

راهکارهای فنی و مهندسی:

• الزام استفاده از آهن‌آلات با شناسنامه و استاندارد ملی در همه پروژه‌های ساختمانی.
• سیستم ره‌گیری مصالح فولادی مشابه کد ره‌گیری بتن، برای شناسایی منشأ تولید تا نصب.
• بازرسی‌های اتفاقی مصالح در کارگاه‌ها توسط ناظران مستقل.
• تدوین و اجرای آیین‌نامه‌های سخت‌گیرانه‌تر زلزله مانند نسخه جدید آیین‌نامه ۲۸۰۰ با تأکید بر کیفیت فولاد.

راهکارهای مدیریتی و قانونی:

• ممنوعیت تولید و عرضه آهن‌آلات غیراستاندارد با جرائم سنگین و برخورد سازمانی.
• ایجاد سامانه بانک اطلاعاتی ساختمان‌های با اسکلت مشکوک برای اولویت‌بندی مقاوم‌سازی.
• مشوق‌های مالیاتی و تسهیلات بانکی برای نوسازی بافت فرسوده با استاندارد بالا.

راهکارهای فرهنگی و آموزشی:

• آموزش عمومی مردم درباره اهمیت مصالح استاندارد در زمان خرید ملک یا انتخاب سازنده.
• دوره‌های بازآموزی تخصصی برای مهندسان ناظر در زمینه کنترل کیفی آهن‌آلات و اتصالات سازه‌ای.
• تقویت احساس مسئولیت اجتماعی در میان سازندگان با فرهنگ «ساخت ایمن، تعهد اجتماعی»

راهکارهای فولادی کاهش تلفات زلزله برای ایران و تهران

۱. ممنوعیت کامل فروش آهن‌آلات غیراستاندارد در بازار آهن‌آلات کشور ۲. ایجاد سامانه ره‌گیری میلگرد و تیرآهن از کارخانه تا پروژه ساختمانی ۳. اجبار به استفاده از برندهای معتبر فولادی و خرید از شرکت های بازرگانی معتبر مانند فولاد ایرانیان ۴. بازرسی دوره‌ای و تصادفی سازه‌های نوساز توسط مهندسان مستقل ۵. آموزش گسترده به مهندسان، کارفرمایان و حتی شهروندان درباره خطرات زلزله و اهمیت مصالح فلزی باکیفیت

نتیجه راهبردی زلزله روسیه به عنوان ششمین زلزله تاریخ مدرن

زلزله ۸٫8 ریشتری روسیه اگرچه در منطقه‌ای کم‌جمعیت رخ داد اما بازتاب آن، اهمیت استفاده از مصالح مقاوم را در سطح جهانی به رخ کشید. به‌ویژه در کشوری مانند ایران که بخشی از ساختمان‌های آن هنوز با مصالح مشکوک و ارزان ساخته می‌شود. باید اذعان کرد زلزله شاید خبر ندهد، اما ما می‌توانیم از همین امروز تصمیم بگیریم: ساخت‌وساز ایمن، با آهن‌آلاتی که روز خطر ما را تنها نگذارند. نقطه شروعی که از کنترل کیفیت آهن‌آلات و ایمنی ساخت‌وساز می‌گذرد. کیفیتی که تنها با اتحاد میان جامعه مهندسی، نهادهای قانون‌گذار، پیمانکاران، بازار آهن‌آلات و مصالح امکان می‌یابد.

«امروز وقت تصمیم‌گیری است، پیش از آن‌که زمین تصمیم خودش را بگیرد»