فولاد دمشقی چیست و چگونه ساخته می شود؟

فولاد دمشقی یک نوع فولاد معروف است که با یک سری الگوهای تیره و روشن موجی شکل بر روی سطح آن قابل‌تشخیص است. جدا از زیبایی ظاهری، فولاد دمشقی به این دلیل ارزشمند است که لبه‌ای سخت و بادوام دارد و درعین‌حال سخت و انعطاف‌پذیر است. سلاح‌های ساخته‌شده از تیغه دمشقی بسیار برتر از سلاح‌های ساخته‌شده از آهن و فولاد معمولی هستند. اگرچه کیفیت فولادهای مدرن پرکربن ساخته‌شده با استفاده از فرآیند بسمر در قرن 19 میلادی از فولاد دمشقی بیشتر است، اما فولاد دمشقی اصل در زمان خود به‌عنوان یک فلز منحصربه‌فرد شناخته می‌شد. این نوع فولاد شباهت زیادی با فولاد سان مای که آن هم طرح‌دار و زیباست، دارد. در این مقاله به بررسی انواع تیغه دمشقی و نیز گم‌شدن راز ساخت آن‌ها می‌پردازیم. آیا هنوز فولاد و تیغه دمشقی ساخته می‌شود؟ چگونه فولاد دمشقی اصل را از تقلبی تشخیص دهیم؟ برای پاسخ به این پرسش‌ها با ما همراه باشید.

فولاد دمشقی چیست؟

فولاد دمشقی نوعی فولاد سخت و مستحکم است که از آن برای ساخت چاقو و تیغه دمشقی استفاده می‌شود. تیغه دمشقی در زمان خود یعنی سال‌های پیش از قرن 18 و 19 به مدت بیش از 10 قرن به‌عنوان یک آلیاژ برتر برای ساختن انواع چاقو و شمشیر استفاده می‌شد. بااینکه بر روی خواص منحصربه‌فرد این فولاد تفاهم مشترکی بین سازندگان قدیمی و حتی مصرف کندگان آن وجود دارد؛ اما در مورد ریشه نام آن اتفاق‌نظر زیادی وجود دارد.

بر روی بدنه این تیغه طرح‌های موجی شکل بسیار زیبایی وجود دارد که شبیه به موج و تلاطم آب است و به همین دلیل گفته می‌شود که نام این فولاد برگرفته از یک عبارت عربی به معنای داماس است که به معنی آب است و در برخی از پارچه‌های دماسکی نیز دیده می‌شود. عده‌ای دیگر بر این باورند که تیغه دمشقی اولین بار در منطقه دمشق سوریه ساخته شد و به همین دلیل به این نام خوانده می‌شود. گروه سومی نیز بر این باورند که چون این فولادها در گذشته در منطقه دمشق معامله می‌شدند، به این نام معروف‌اند. عقیده دیگر در مورد منشأ نام فولاد دمشقی، به نام سازنده این تیغه‌ها مربوط می‌شود و برخی دیگر نیز این کلمه را یک عنوان در افسانه‌های مختلف اروپای شرقی و به معنای "شمشیر دمشقی" می‌دانند که شاید شناخته‌شده‌ترین آن‌ها افسانه‌های بلغاری و صرب شاهزاده مارکو، یک شخصیت تاریخی اواخر قرن چهاردهم در جمهوری مقدونیه فعلی است.

تاریخچه فولاد دمشقی

در حدود 500 سال پس از میلاد، شمشیرسازانی از خاورمیانه شروع به تولید چاقوها و شمشیرهایی کردند که بُرندگی و استحکام آن‌ها قابل قیاس با شمشیرهای هیچ تمدن دیگری نبود. برتری این سلاح‌ها به خاطر فولادی بود که در ساخت آن‌ها استفاده می‌شد. این نوع فولاد سخت‌ بوده و قابلیت حفظ شکل و لبه بسیار خوبی داشت. ادعا می‌شود که تیغه فولادی دمشقی می‌تواند یک تکه کلاف ابریشم را در حین افتادن روی زمین از وسط به دو نیم کند و همچنین می‌تواند تیغه‌های معمولی یا حتی سنگ‌های تیز را بدون از دست دادن لبه تیز و شکست تیغه، برش دهد. اروپایی‌هایی که این شاهکار را دیدند شگفت‌زده شدند چراکه سلاح‌های آن‌ها توانایی چیزی حتی نزدیک به این را نداشتند.

بسیاری از مردم اروپا این فولادها را دیدند و سعی کردند چنین اثری را خودشان بسازند. بااین‌حال، آن‌ها نتوانستند به راز ساخت فولاد دمشقی پی ببرند و آن را بسازند. اگرچه تقاضا برای فولاد دمشقی وجود داشت، اما در قرن نوزدهم تولید آن متوقف شد. این فولاد به مدت 11 قرن تولید شده بود و تنها در یک نسل، ابزار ساخت آن به‌طور کامل از بین رفت. دلیل ناپدید شدن روش ساخت آن تا همین چند سال پیش به‌صورت یک راز باقی ‌مانده بود.

اما با گذشت زمان معلوم شد تکنیک ساخت تیغه دمشقی از بین نرفته است، بلکه تنها منسوخ شده است. راز تولید چنین سلاح‌های باکیفیتی در تکنیک شمشیرسازان نبود، بلکه در ترکیب موادی بود که برای ساخت این تیغه‌ها استفاده می‌شدند. شمشیرسازان شمش فولاد خود را از هند می‌گرفتند. در قرن نوزدهم، منطقه معدنی که آن شمش‌ها از آنجا آمده بودند تغییر کرد و این شمش‌های جدید از نظر ناخالصی مقداری متفاوت از شمش‌های قبلی بودند. به دلیل تغییر در ترکیب این شمش‌های جدید، ساخت تیغه دمشقی با همان کیفیت گذشته امکان‌پذیر نبود. ازآنجاکه شمشیرسازان ماهیت مواد مورداستفاده خود را درک نمی‌کردند، هنگامی‌که آن مواد در ترکیب شیمیایی فولاد تغییر کردند، تولید فولاد دمشقی نیز متوقف شد و این‌طور برداشت شد که راز ساخت آن به فراموشی سپرده شده و یا گم شده است.

انواع فولاد دمشقی

فولاد دمشقی ریختگی

هیچ‌کس روش اصلی ساخت فولاد دمشق ریختگی را نتوانسته پس از سال‌ها تکرار کند. زیرا این تیغه از فولاد ووتز ساخته می‌شد که در ابتدا در هند یافت شد و امروزه تولید آن تقریباً متوقف شده است. هند در سال‌های پیش از میلاد مسیح شروع به تولید فولاد ووتز کرد و سلاح‌ها و سایر اقلام ساخته‌شده از تیغه ووتز در قرن سوم و چهارم به‌عنوان اقلام تجاری در شهر دمشق کشور سوریه بسیار محبوب شدند. تکنیک‌های ساخت تیغه ووتز در دهه 1700 از بین رفت، بنابراین مواد اولیه فولاد دمشقی ریختگی نیز از بین رفت. اگرچه تحقیقات زیادی با استفاده از مهندسی معکوس انجام شده تا روش ساخت فولاد دمشقی ریخته‌گری شده را تکرار کنند، اما هیچ‌کس موفق به ریخته‌گری مواد مشابه نشده است.

فولاد ووتز ریخته‌گری از ذوب آهن و فولاد به همراه زغال چوب در یک اتمسفر احیاکننده (کم یا بدون اکسیژن) ساخته می‌شد. در این شرایط، فلز کربن زغال چوب را جذب می‌کرد. خنک شدن آهسته آلیاژ منجر به ایجاد یک ماده کریستالی حاوی کاربید می‌شد و سختی بالایی را برای این تیغه به دنبال داشت. برای تولید فولاد با الگوی موجی مشخصه، به مهارت قابل‌توجهی برای حفظ دمای ثابت نیاز بود.

فولاد دمشق با الگوی جوش

اگر فولاد دمشقی مدرن را بخرید، ممکن است تیغه‌ای دریافت کنید که فقط با یک الگوی روشن و تاریک، حکاکی شده است. این نوع تیغه واقعاً از فولاد دمشقی تولید نشده است، زیرا الگوی آن در طی زمان دچار فرسودگی می‌شود. چاقوها و سایر اشیاء مدرن ساخته‌شده از فولاد دمشقی با الگوی جوش‌داده‌شده دارای طرح‌هایی در تمام طول فلز هستند و بسیاری از ویژگی‌های آن‌ها مشابه فلز اصلی دمشقی است. تیغه دمشقی با الگوی جوش حاوی لایه‌بندی منحصربه‌فردی است که به‌وسیله آهنگری یا چکش زدن آن در دمای بالا برای تشکیل یک پیوند جوش داده شده ساخته می‌شود. جوشکاری فورج چندلایه حالت لایه‌ای و موجی شکل این نوع فولاد را ایجاد می‌کند؛ اگرچه که ایجاد الگوهای دیگر نیز امکان‌پذیر است.

ساخت فولاد دمشقی

تاریخچه شمشیرهای ساخته‌شده از فولاد دمشقی به دمشق سوریه، در دوره 900 پس از میلاد تا اواخر 1750 پس از میلاد بازمی‌گردد. فولاد دمشق نوعی آلیاژ فولادی است که هم سخت و هم انعطاف‌پذیر است، ترکیبی که آن را برای ساختن شمشیرها ایدئال کرده است. گفته می‌شود زمانی که اروپاییان در طول جنگ‌های صلیبی برای اولین بار با شمشیرهای ساخت دمشق روبرو شدند، این تیغه‌ها شهرتی تقریباً افسانه‌ای به دست آوردند.

هنگام تولید انواع فولاد، ناخالصی‌هایی برای کنترل خواص آلیاژ به آن اضافه می‌شوند. به‌طورکلی می‌توان آلیاژی تولید کرد که از یک سو با افزودن تا 2 درصد کربن، سخت و شکننده باشد، یا از سوی دیگر با کم کردن مقدار کربن آن تا 0.5 درصد، نرم و شکل‌پذیر شود. مشکل اصلی برای یک شمشیرساز این است که بهترین فولاد باید هم سخت و هم چکش‌خوار باشد تا در هنگام تیز کردن لبه آن، دچار شکستگی نشود. دستیابی به چنین خواصی با فرآیندهای عادی امکان‌پذیر نبود.

فلزسازان در هند و سریلانکا در اوایل سال 300 قبل از میلاد، تکنیک جدیدی به نام فولاد ووتز را توسعه دادند که بر اساس آن امکان ساخت فولادی با کربن بالا و شکل‌پذیری مناسب فراهم شد. برای این منظور، شیشه را به مخلوطی از آهن و زغال چوب اضافه کرده و سپس حرارت دادند. شیشه به‌عنوان یک شار عمل می‌کند و به ناخالصی‌های موجود در مخلوط مانند کاربیدها می‌چسبد و به آن‌ها اجازه می‌دهد تا روی سطح بالا بیایند و به مغز قطعه منتقل شوند و هنگامی‌که مخلوط سرد شد، فولاد خالص‌تر و سخت‌تری در مغز تیغه حاصل می‌شود.

هزاران منطقه فولادسازی در سریلانکا یافت شد که فولاد کربن بالا در آنجا ساخته می‌شد. این کوره‌های فولادسازی رو به بادهای موسمی غربی و تلاطم باد ساخته می‌شدند و از مکش برای ایجاد گرما در کوره‌های آن‌ها استفاده می‌شد. این تکنیک بسیار آهسته در سراسر جهان منتشر شد و در حدود سال 900 پس از میلاد به ترکمنستان و ازبکستان امروزی و سپس در حدود 1000 پس از میلاد به خاورمیانه رسید. این فرآیند در خاورمیانه، یا با استفاده از فولادهای تولیدشده محلی، یا با کار مجدد بر روی فولاد ووتز خریداری‌شده از هند پالایش شد. فرآیند دقیق آن ناشناخته باقی مانده است، اما در آن به کاربیدها اجازه داده می‌شود تا به‌صورت ذرات ریز که در صفحات یا نوارهایی در داخل بدنه تیغه قرارگرفته‌اند، رسوب کنند. کاربیدها که در مغز این تیغه قرار می‌گیرند به‌مراتب سخت‌تر از فولاد کم‌ کربن اطراف هستند. نوارهای فولادی نرم‌تر به شمشیر اجازه می‌دهد تا انعطاف‌پذیر بماند و قابلیت چکش‌خواری لبه آن حفظ شود.

مزایا و معایب فولاد دمشقی

مزایای فولاد دمشقی

• برخورداری تیغه‌های دمشقی از استحکام و دوام بسیار خوب.
• زیبایی ظاهری و وجود الگوی جذاب بر روی این تیغه‌ها.
• قابلیت حفظ لبه در درازمدت.

معایب فولاد دمشقی

• دشوار بودن تشخیص چاقوی دمشقی اصل و نیاز به یافتن یک فروشنده قابل‌اعتماد.
• گران بودن نسبت به سایر چاقوها به دلیل زمان تولید پیچیده و طولانی‌تر.
• نیاز به تمیز و خشک‌کردن به‌منظور افزایش طول عمر چاقوی دمشقی.

چاقو دمشقی

از مشخصه‌های یک چاقوی خوب، تیز بودن و قابلیت حفظ شکل لبه آن در طولانی‌مدت است به‌طوری‌که سختی و خاصیت برندگی خود را نیز از دست ندهد. حال به این مشخصات، زیبایی ظاهری را هم اضافه کنید. کمتر کسی پیدا می‌شود که اهل طبیعت‌گردی و یا انجام کارهای روزمره مانند آشپزی باشد اما از داشتن چاقویی با چنین قابلیت‌هایی استقبال نکند. اگر یک چاقو با استحکام و تیزی بسیار خوب و تیغه طرح دار و زیبا می‌خواهید، چاقو دمشقی بهترین گزینه است.

چاقوهای دمشقی چاقوهایی هستند که از فولاد دمشق ساخته می‌شوند. چاقوهای دمشقی را می‌توان با طرح مواج و خالدار بر روی تیغه آن‌ها تشخیص داد. تیغه‌های دمشقی باکیفیت لبه خود را به‌خوبی حفظ می‌کنند. این امر به این دلیل است که این چاقوها معمولاً از یک هسته داخلی فولاد پرکربن ساخته می‌شوند که توسط فولاد ضد زنگ نرم‌تر احاطه شده است. به دلیل سختی هسته داخلی، لبه تیغه تیز باقی می‌ماند، درحالی‌که فولاد ضد زنگ نرم‌تر از هسته در برابر خوردگی و زنگ‌زدگی محافظت می‌کند.

خرید فولاد دمشقی و تشخیص فولاد دمشقی اصل

برای اینکه یک چاقو دمشقی اصل را از تقلبی تشخیص دهید، باید که به دو عامل مهم در این تیغه‌ها توجه کنید. این دو عامل الگو و هندسه تیغه هستند.

توجه به الگو تیغه دمشقی

توجه به الگو و نقش و نگارهای حک‌شده بر روی تیغه دمشقی ساده‌ترین راه برای یافتن یک فولاد دمشقی اصل است. اگر روی همه چاقوها یک الگوی موج‌دار یکسان پیدا کردید، آن‌ها به‌احتمال‌زیاد اصل نیستند. بااین‌حال، هنگام خرید آن‌ها به‌صورت جداگانه، می‌توانید طرح را بررسی کنید. اگر غیرطبیعی و عجیب به نظر می‌رسد، پس دمشق نیست. همچنین در تیغه‌های تقلبی کنتراست بالایی بین نقاط تیره و روشن وجود دارد.

توجه به هندسه تیغه دمشقی

علاوه بر الگو، باید هندسه تیغه را نیز بررسی کنید. در چاقو دمشقی اصل، طرح در سرتاسر تیغه وجود خواهد داشت. به عبارتی، اگر یک سبک مواج ثابت در سراسر تیغه چاقو وجود داشته باشد، آن فولاد دمشقی است. بااین‌حال، اگر الگو فقط روی سطح باشد، ممکن است یک چاقوی تقلبی باشد.

جمع‌بندی

فولاد دمشقی یکی از محبوب‌ترین مواد برای ساخت تیغه و چاقوی طبیعت‌گردی است. چاقوی دمشقی با برخورداری از سختی بالا و ظاهر زیبا طرفداران زیادی دارد اما به سبب متوقف شدن تولید انبوه آن، شاید به‌سختی بتوانید یک چاقوی دمشقی اصل را در بازار بیابید. در این مقاله به نحوه ساخت تیغه دمشقی و چگونگی تشخیص فولاد دمشقی اصل از تقلبی اشاره شده است.